حه‌جى ئه‌حمه‌د نیزیكى سێ حه‌فتیایه یێ راوه‌ستیاى ژ ئاڤدانا سێ زه‌ڤیێن خو كو سێڤێن رزى ئه‌ردى وان زه‌ڤیان داپوشابوو ومه‌ره‌ما وى ژ ڤێ چه‌ندێ ئه‌وبوو دا وان دارێن سێڤا ل پایزا ئه‌ڤ ساله ببڕیت وبگۆهوریت ب دارێن خوخا وگێلاسا، هه‌روه‌سا هه‌ردوو كورێن وى یێن بچویك لسه‌ر جادا گوندى راوه‌ستیایبون بو فروتنا كومه‌كا سندووق وته‌لیسێن سێڤا لهیڤیا بكره‌كى داكو وان سێڤا بفروشن بو هه‌ر گه‌شتیاره‌كێ ژوێرێ دبوریت.
ئه‌و زیانێن گه‌هشتینه حه‌جى ئه‌حمه‌دى ل ڤان سالێن بورى ژئه‌نجامێ نه فروتنا سیڤێن وى بووینه ئه‌گه‌رێ ده‌ست به‌ردانا وى وه‌كو زوربه‌یا جوتیارێن ده‌ڤه‌را كانى ماسێ(كو ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره ده‌ڤه‌ره‌كا سنورییه دناڤبه‌را ئیراق وتوركیا )ژ چاندنا سێڤا ، بسپوره‌كێ ئابورى وێ زیانێ سالانه دگه‌هینته نێزیكى 40 ملیون دولاران ،كو ئه‌وژى ژئه‌نجامێ بێ سه‌روبه‌ریا نه‌خشێن چاندنێ ل كوردستانێ .
محه‌مه‌د بسپوره‌كێ ئابورییه، دبینیت كو پتریا سێ چاریكا به‌رهه‌مێ سێڤا كو سالانه نێزیكى 120 ته‌نایه ، دمینیت دناڤ زه‌ڤیاندا هه‌تا درزن ژبه‌ر نه‌بوونا رێكێن فروتنێ یێن گونجاى (سیاسات تسویق مناسبه)،وئه‌ڤ زیانه ژى دگه‌هیته نێزیكى 35ملیار دینارێ ئیراقى (30 ملیون دولار)ه. زێده‌بارى 10 ملیون دولار بتنێ دهێنه مه‌زاختن بو چاڤدیریا ملیون ونیڤ دارێن سێڤا ل پارێزگه‌ها دهوكێ .ل ڤێرێ محه‌مه‌د كوژمێ 18ملیار دینارێن عیراقى (15ملیون دولار)نا هژمێریت دناڤ شروڤه‌كرنا خودا كو رێڤه‌به‌ریا چاندنا دهوكێ ئه‌ڤ كوژمه یێ ته‌رخانكرى بو پشته‌ڤانیكرنا چاندنێ ل پارێزگه‌هێ،ئه‌وژى هنده‌ك ژ ڤى كوژمى دهێته مه‌زاختن بو زه‌ڤیێن سێڤا كو چاندنا سێڤا ژ چاندنێن سه‌ره‌كینه ل پاریزگه‌ها دهوكێ .
لێ ڤه‌كوله‌ر مه‌ریوان زه‌نگه‌نه رابوویه ب دیڤچوونا وان گورانكاریێن سیاسى وئابورى ل كوردستانێ ژ سالا2003 كو ئه‌و دبینیت : ئه‌و زیانێن مه‌زن دچاندنا سێڤا ته‌نها بو لاوازیا نه‌خشه‌دانانا چاندنێ نازڤریت ،لێ ده‌سه‌لاتا هه‌رێما كوردستانێ نه‌وێریت باهرا هه‌رێمێ ژ بودجا خو بو پروژێن چاندنێ یێن درێژخایه‌ن ب مه‌زێخیت كو ئه‌نجامێن ڤان جوره پروژان بو چه‌ند سالێن دویر دیاردبن .هه‌رێما كوردستانێ 11% ژ بودجا سالا 2010 ته‌رخانكریه بو چاندنێ ئانكو ب كوژمێ ملیار دولارا،لێ وێ ته‌نها هنده‌كا كێم ژ وان پاران مه‌زاختینه.به‌رامبه‌ر كوژمێ 15 ملیون دولار كو هاتبونه ته‌رخانكرن بو چاندنێ ل پارێزگه‌ها دهوكێ .
زه‌نگه‌نه دبێژیت : ئه‌و 10 ملیار دولارێن هه‌رێما كوردستانێ ل سالا 2010 ژ حكومه‌تا مه‌ركه‌زى وه‌رگرتین ،تێرا هندێ دكرن باشترین سیاسه‌تێن چاندنێ بهێنه ئه‌نجامدان ؛ئه‌گه‌ر ڤیانا وێ چه‌ندێ هه‌با بو بجهئینانا وێ چه‌ندێ ،لێ پێدڤیاتیا ریژێما سیاسى بو كومكرنا لایه‌نگران ب رێكا ڤه‌كرنا ده‌رگهێ دامه‌زراندنا فه‌رمانبه‌را ل ده‌ڤه‌رێ ،وه‌ل وان كر وان سیاسه‌تێن ئابوریێن درێژ خایه‌ن ژده‌ست بده‌ن .
زه‌نگه‌نه ڤێ چه‌ندێ وه‌سا شروڤه‌دكه‌ت ده‌مێ رادبیت ب هه‌ڤبه‌ركرنا داهاتیێ كارێ میرى وكارێ جوتیاریێ ،كو فه‌رمانبه‌رێ ئاسایى سالانه نێزیكى 6 هزار دولارا وه‌ردگریت ،لێ جوتیاره‌ك خودانێ بیستانه‌كێ 4 دونه‌م، ئه‌گه‌ر وه‌رزه‌كێ باش بیت دوو هزار دولاران بده‌ستخوڤه دئینیت .
له‌ورا حكومه‌تا كوردستانێ بدیتنا زه‌نگه‌نه باشتره بو وێ وان 10 ملیارێن دولاران بكار بینت د موكم كرنا (تدعیم)سیسته‌مێ سیاسى ئه‌وژى ب بده‌ستڤه‌ئینانا كارێن میرى بو خه‌لكى ل شینا هندى چه‌ندین سالان بمینت ل هیڤیا به‌رهه‌مێ نه‌خشێن چاندنێ .
د.گالب مراد راوێژكارێ سه‌روكێ هه‌رێما كوردستانێ بو كاروبارێن چاندنێ و ئاسایشا خوراكى (الامن الغژائی)بوچونا زه‌نگه‌نه ئه‌وا لدور كێمبونا رێژا پارێ ته‌رخانكرى بو پشكا چاندنێ دوپاتدكه‌ت ،كو پلانا چاندنێ بو سالێن 2009-2013 كو بو وان سالان 10 ملیار دولار هاتبونه ته‌رخانكرن، ته‌نها 15%ژوى كوژمى تانوكه یێ هاتیه په‌یره‌وكرن (تگبیق).مراد راستیه‌كا دیتر دیاردكه‌ت ئه‌وژى : رێژا وه‌به‌رهه‌مهێنانێن (استپمار)چاندنێ دهه‌رێمێدا ده‌ربازى 1%نابیت به‌رامبه‌رى وێ چه‌ندێ كو هه‌رێم 95% ژ به‌رهه‌مێن چاندنێ ژده‌رڤه‌ى هه‌رێمێ دكریت (استیراد)وئه‌ڤه‌ژى شكه‌ستنه‌كا مه‌زنه بو چاندنێ .
ژناڤبرنا سێڤان
“هشكبون ژ تێهنا” یان وه‌كو وێ ناڤكرنا حه‌جى ئه‌حمه‌دى بو داناى “ژناڤبرنا سێڤان “كو دیارده‌یه‌كه یا ده‌سپێدكه‌ت ژ ده‌ڤه‌رێن نێزیكى باژێرێ دهوكێ كو ئه‌و ده‌ڤه‌ر یێن بووینه ده‌ڤه‌رێن ئاكنجیبوونێ یان پروژێن گوزارى یێن ده‌سپێكى ، به‌ره‌ڤ لایێن باكور وروژ هه‌لات ژ پارێزگه‌ها دهوكێ ئه‌وژى دگه‌ل دوباره‌بوونا وه‌رزێ بێ بازاریا (كساد)سیڤان ونه به‌رسینگگرتنا ڤێ دیاردێ ژلایێ حكومه‌تێ ، ژماره‌كا مه‌زن ژ زه‌ڤییا یێن بووینه زه‌ڤیێن سووتى .
دسالا چویى دا كاك سالار جار الله به‌رهه‌مێ وه‌رزه‌كى ب تمامى ب 3 ملیون دیناران فـــــروتییه (2600 دولار) وئه‌ڤ بهایه به‌رامبه‌رى نیڤه‌كا وان مه‌زاختیێن وى خه‌رجكرین بو چاڤدێریا دارێن سێڤا .ئه‌و خساره‌تیێن كاك سالار توشبوویى ، ئه‌و نه‌چاركر خو ژ وان داران خلاس بكه‌ت ئه‌وژى ب نه ئاڤدانا وان ،داكو كورێن خوه رازى بكه‌ت وبه‌ره‌ڤ باژێرى بچن كو سێ ژكورێن وى پار چووبوونه باژێرى داكو ل شوله‌كى بگه‌ریین .
هه‌روه‌كو چاوا (مه‌لا شێخو) ئه‌وژى به‌رهه‌مێ سالا چوویى كو وى 15 زه‌ڤیێن بچویكێن سێڤا یێن هه‌ین ب تنێ ب ملیون دینار (1700 دولار)فروتینه. مه‌لا شێخو د ئاڤاهیه‌كێ میریدا ل نێزیكى گوندێ مایێ دگه‌ل خێزاناخو یا كو ژ شه‌ش كوران دگه‌ل خێزانێن وان دژیت. ئه‌و تشتێ مه‌لا شێخو توشى نه ئارامیێ كرى ته‌نها هه‌ژارى نینه لێ ئه‌و تشتێ وى نه ئارام دكه‌ت ئه‌وه كو دێ ل پاییزا بهێت رابیت ب گۆهورینا دارێن سێڤا ب دارێن خۆخا. ئه‌ڤه‌ژى دا كورێن خوه رازیبكه‌ت داكو بمینن دگه‌ل وى ل وێرێ .
سێڤ ببلاشى
ل ده‌ڤه‌را سه‌رسنكێ ئه‌وا دكه‌ڤیته لایێ باشورێ ده‌ڤه‌را كانى ماسێ،هه‌ردوو برایا سه‌لیم ومحه‌مه‌دى بازاره‌ك (صفقه)ئه‌نجامدان كو تێدا 126 سندوق و64 ته‌لیسێن سێڤێن سور وزه‌ر (نێزیكى 3 ته‌ن)ا فروتنه‌بازرگانه‌كێ ده‌ڤه‌رێ ب 220 دولارا . ئه‌ڤ برایه دڤى بازاریدا دخساره‌تبوون به‌رامبه‌رێ وێ زه‌حمه‌تیا وان ب چاڤدێریا سیڤا برى ،كو وان ب باشى زانى وان سێڤان بفروشنه بكره‌كێ ده‌ڤه‌رێ داكو بهایێ ڤه‌گوهاستنێ ژى ل وان زێده‌نه‌بیت كو دگه‌هیته نێزیكى 200دولاران .
سلیمى ره‌خنه ل ده‌زگایێن حكومى گرت چونكى حكومه‌ت نه شیایه هاریكاریا جوتیارێن سێڤا بكه‌ت ، وداخازكر كوژمێ 50 دیناران بهێنه مه‌زاختن بو بده‌ستڤه‌ئینانا كیمیایێ (اسمده)و پێدڤیێن چاندنێ داكو هاریكاریا چوتیارى بكه‌ت بو باشكرنا ئه‌ردێ خو شینا هندێ حكومه‌ت وان پاران بده‌ته بازرگانى ل ده‌مێ وان سێڤا ب ئه‌رزانى دكریت .
ئه‌و پارێ دهێته مه‌زاختن بو ڤه‌گوهاستنا سێڤا ل ده‌ڤه‌رێن چیایى به‌ره‌ڤ دهوكێ نێزیكى 80هزار دیناران (70دولار)،به‌رامبه‌رى پارێ وان سێڤا ئه‌گه‌ر زور دباشبن ده‌ربازى 200 دولاران نابیت .
جوتیار ژ وێ چه‌ندێ دترسن ئه‌گه‌ر فروتنا سێڤا بهایێ ڤه‌گوهاستنا وان پێ ڤه نه‌هێت ، وهنده‌ك دترسن نه‌كو ئه‌و سێڤ ل سیكێ نه‌هێنه فروتن ول وى ده‌مى بهایێ ڤه‌گوهاستنا وان ژى دێ ژده‌ستێ وان چیت . بو نمونه دوو برا ب ناڤێ علی وعمر ل گـــــــوندێ خیــــــــــزافا (40كم روژئاڤا كانى ماسێ ) كو دراوه‌ستایبوون لبن كه‌پره‌كێ نێزیكى ترومبێله‌كا بارهه‌لگرا بچویك یا تژى سێڤ ژبه‌ركو نه‌شیان ب پاره‌كێ باش وان سێڤان ل سیكا زاخو بفروشن له‌ورا نه‌چاربوون ئه‌و بخو بفروشن .
حه‌جى عبدالقادر بروارى برسیارا چاره‌نڤێسێ هزاره‌ها ته‌نێن سێڤێن كه‌تى لبن داران دكه‌ت .هه‌روه‌سا پرسیارا چاره‌نڤێسێ خو ژى دكه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ باره‌دوخه وه‌كى خو بمینیت وده‌وله‌ت د هه‌واراوان نه‌هێت وخزمه‌تا وان بكه‌ت دگوهورینا وان ئاریشا خیرى ئه‌وژى كورێ مه‌زنێ حه‌جى عبدالقادر یه دیاردكه‌ت كو نه‌بڕینا دارێن سێڤا كاره‌كێ(پرى مه‌زاختنه) كو ل سالا چویى حه‌جى بروارى وكورێن خو نێزیكى ملیون ونیڤه‌كێ ژ وى چه‌مى خساره‌تبوون كو به‌رهه‌مێ وێ سالێ ته‌نها 40 سندوق بوون كو ئه‌وژى ڤه‌گوهاستنه مال ویێن دى هێلان دناڤ چه‌میدا برزن .
زیانێن لدویڤ ئێك
ئه‌ڤ چه‌نده دوه‌رزێ چنینا سێڤان رویده‌ت ، ئه‌ڤ چه‌نده (حه‌جى كه‌ریم)ى دوپاتكریه .حه‌جى كه‌ریم رابوویه ب چاندنا دارێن خوخا ل لایه‌كێ چه‌مى شینا دارێن سێڤا.حه‌جى كه‌ریم ره‌خنێ ل ده‌وله‌تێ دگریت چونكى ده‌وله‌ت نه شیایه سیاسه‌ته‌كا باش په‌یدابكه‌ت بو فروتنا سێڤا بێ كو زیان ب جووتیاران بكه‌ڤیت بو نموونه نه‌بوونا ته‌زینه‌را بو پاراستنا سێڤا بو ده‌مێن درێژ داكو نه‌رزن ،هه‌روه‌سا نه‌بوونا كارگه‌هێن داگرتنێ (معمل تعلیب) ئه‌ڤ چه‌نده دبیته ئه‌گه‌رێ فروتنا به‌رهه‌مێ جوتیاران ب ئێك ماوه ،كو ئه‌ڤ چه‌نده ژى دبیته ئه‌گه‌رێ كێمبوونا بهایێ سێڤا هه‌ر ژ هه‌یڤا چریا ئێكێ تاكو دوماهیا چریا دووێ .
بازارێ ناڤخویێ پارێزگه‌هه‌كا بچویك وه‌كو دهوكێ نه‌شێت وێ ژمارا زورا سێڤا وه‌رگریت هه‌روه‌سا ژبه‌ر ئه‌گه‌رێ نه‌هاتنا بازرگانێن ژ ژێریا ئیراقێ وبه‌غدا وه‌كو به‌رێ بو گرینا فێقى ژ كوردستانێ ئه‌ڤه ژى بووچونا( كاك جلال )یه كو ئه‌وژى خودان دوكانه‌كا فروتنا به‌رهه‌مێن چاندنێیه ل بازارێ كومێ (گومرك) ل باژێرێ دهوكێ .
هه‌روه‌سا هه‌ڤالێ وى حه‌جى عزه‌ت لسالا چویى زیانه‌كا مه‌زن ڤیێ كه‌ڤتییه ده‌مێ كومه‌كا ترومبێلێن بارهه‌لگرێن تژى سێڤ هنارتینه به‌غدا ومیسل و كه‌ركوكێ به‌لێ ئه‌و نه‌شیا پارێن خوه ژ بازرگانێن وان ده‌ڤه‌ران
وه‌رگریت ،هه‌رچه‌نده هه‌ڤالێن وى هوشدارى دابوو وى به‌رامبه‌رى ڤێ چه‌ندێ ،ئه‌و بخو نه‌شیا بچیته وان ده‌ڤه‌ران بو وه‌رگرتنا پارێن خو ژبه‌ر بارێ ئیمناهیێ یێ نه ئارام وتژى مه‌ترسى ،حه‌جى عزه‌ت دیاردكه‌ت كو نه‌بوونا باوه‌ریێ دناڤبه‌را بازرگانا ومه‌ترسیا بازرگانێ كورد بو سه‌فه‌رێ بو پایته‌ختێ ئیراقى به‌غدا بوویه ئه‌گه‌رێ بڕینا په‌یوه‌ندیێن بازرگانى دناڤبه‌را ئیراقى وكوردستانێ .
ول ژێر كارتیكرنا وان زیانێن ب حه‌جى عزه‌تى كه‌ڤتین دگه‌ل سێڤا ،بو ئه‌گه‌رێ دویركه‌فتنا وى ژفروتنا سێڤا ،لێ به‌رامبه‌رى ڤێ چه‌ندێ حه‌جى عزه‌ت هه‌ست ب نه‌خوشێى دكه‌ت ده‌مێ دیمه‌نێن قه‌هرێ لسه‌روچاڤێن چووتیاران دبینیت ده‌مێ نه‌چاردبن سێڤێن خو ب بهایێن كیم بفروشن هه‌روه‌سا ئه‌و یێ عاجزه به‌رامبه‌رى بریارا هنده‌ك ژ جوتیارێن سێڤا دهه‌ر دوماهیا وه‌رزه‌كى ده‌مێ بریاردده‌ن دارێن سێڤا ببڕن ول جهێ وان خوخ وگێلاسا بچینن كو ئه‌ڤ فێقییه ب بهایێن باشترژ سێڤا دهێنه فروتن .
لدویف داتایێن ریڤه‌به‌ریا بیستانكاریێ (البستنه)، هنده‌ك دارێن سێڤا ل ده‌ڤه‌را باتیڤا (كو ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره دكه‌ڤیته باكورێ روژهه‌لاتا زاخو ،500كم باكورێ باژێرێ به‌غدا)هاتینه بڕین وشینا وان دارێن خوخ وگێلاسا وفسته‌قا هاتینه چاندن، هه‌روه‌سا ل ده‌ڤه‌را چه‌مانكێ، دارێن سێڤا ب دارێن كاژا هاتینه گوهورین ،لێ تشتێ ب مه‌ترسى تر ئه‌وه زه‌ڤیێن سێڤا ل هنده‌ك ده‌ڤه‌را یێن بووینه جهێن ئاكنجى بوونى ؛هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ ژى دژى یاساییێ یه .ل ده‌ڤه‌را بادێ و زاویته (10كم روژهه‌لاتا دهوكێ)وباعه‌درێ (25كم باشورێ دهوكێ) ول ده‌ڤــــه‌را سكریـــــنــــێ (50كم باكورێ روژهه‌لاتا دهوكێ )جوتیاران زه‌ڤیێن خو فروتنه وه‌به‌رهێنه‌ران داكو بكه‌نه جهێن ئاكنجیبونێ
ملیون و نیڤ دارێن سێڤا دمه‌ترسیا نه‌مانێ دانه
د. ئه‌حمه‌د مایى بسپورێ سیڤێن به‌رواریا ل كولیژا چاندنێ ل زانكویا دهوكێ وه‌سا ته‌خمین دكه‌ت كو ئه‌و زیانێن ب جوتیارێن سێڤا دكه‌ڤن دێ نێزیكى ملیون ونیڤ دارێن سێڤا ژناڤ به‌ت چ ب ئه‌گه‌رێ نه‌سخبێریا وان ژلایێ جوتیارا یان ب بڕینا وان وچاندنا هنده‌ك به‌رهه‌مێن دیتر ل شینا وان .
د. مایى ئه‌وێ قوتابیێن خو ب گه‌شته‌كا زانستى برینه گوندێ خو (مایێ)كو دڤى كوندیدا یكه‌م قوناغێن چاندنا سێڤا ل سالا 1942 ده‌سپێكریه دبێژیت ئه‌و سێڤێن به‌رنیاس بناڤێ (سێڤێن به‌رواری بالا)تاما خو یاخوش دپارێزیت هه‌تا چه‌ندین حه‌فتیان ،
لێ ئه‌و ئاریشا د. مایى دیاردكه‌ت ئه‌وه ئه‌ڤ جورێ باشێ سێڤان بهێته بڕین ودارێن دیتر ل جهێ وان بهێنه چاندن ،ودێ ئه‌م جوره‌كێ باش ونایابێ سێڤاكو ژ سالێن شێستان ژسه‌دێ بورى به‌رنیاسبوویه ژده‌ستده‌ین .
د. مایى تشته‌كێ دیتر دیاردكه‌ت ئه‌وژى ،ئه‌و سه‌قایێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا هه‌ى كو به‌فر زور ل وێ ده‌ڤه‌رێ دباریت ژ دوماهیاچریا دووێ وتاكو ئادارێ چێتر بكێر دارێن سێڤا دهێت ژ جورێن دیترێن فێقى كو نه‌شێن به‌رنگاریا ڤى جوره سه‌قایێ دژوار بكه‌ن
ریڤه‌به‌رێ بیستانكاریا پارێزگه‌ها دهوكێ دانپێدانێ دده‌ت كو ئه‌و زیانێن دارێن سێڤا توشدبن گه‌له‌ك مه‌زنن ،كو دیاردكه‌ت هزارها زه‌ڤیێن سێڤا یێن هه‌ین بیێ چاڤدێرى یێن ماین ،كه‌له‌ك حاله‌تێن هه‌ین دارێن سێڤا ژنه‌بوونا چاڤدێریێ هشك دبن،لێ ل وێ ده‌ڤه‌رێ وب شێوه‌یه‌كێ گشتى نه‌گه‌هشتیه قوناغا بڕینا دارێن سێڤا .
كه‌س پرسیارا شتلێن سێڤا ناكه‌ت
فاروق یوسف سلیمان وێ چه‌ندێ دیاردكه‌ت ،كو پاشكه‌فتنه‌كا ب ترس یا په‌یدابووى كو ئه‌و جهێن ب شتلێن سێڤا هاتینه چاندن توشى زیانێ بووینه بو نمونه رێڤه‌به‌ریا بیستانكاریێ ژ سالا 2003 تاكو سالا 2006 نێزیكى 100 هزار شتلێن سێڤا سالانه سه‌ر جوتیارا دابه‌شدكرن لێ پشتى ڤان سالان ژمارا شتلان به‌ره‌ڤ كێمیێ چویه هه‌تا گه‌هه‌شتیه وێ چه‌ندێ كو ل سالا چوویى دابه‌شكرنا شتلێن سێڤان راوه‌ستیایه ژبه‌ر كو كه‌سێ نه‌ڤێت شتلێن سێڤا بكرن .
رێڤه‌به‌ریا بیستانكاریێ نه‌شێت لسه‌ر خه‌لكى فه‌رز بكه‌ت راببن ب چاندنا تشته‌كى كو وان نه‌ڤێت بچینن، سلیمان ئاماژه دكه‌ته هندێ كو رێڤه‌به‌ریا ناڤبرى ل سالا بورى (2010) 35 هزار شتلێن زه‌یتینا به‌لاڤكرینه سه‌ر جوتیارێن ده‌ڤه‌رێ ل شینا شتلێن سێڤا ودڤێ سالێدا دێ رابیت ب به‌لاڤكرنا 70 هزار شتلێن زه‌یتینا .
سلیمان جاره‌كادیتر دوپاتدكه‌ت كو دارێن سێڤا پاشه‌روژه‌كا خراب یاهه‌ى وئه‌و نه‌خشێن چاندنێ نه‌شیاینه جوتیاران قانع بكه‌ن داكو ده‌ست ژ زه‌ڤیێن خو به‌رنه‌ده‌ن، یان بكارئینانا رێكێن چاندنێ یێن گونجاى بو بده‌ستڤه ئینانا ئه‌نجامێن باشتر ،كو ئه‌و دبینن كو ئاریشا سه‌ره‌كى نه دبه‌رهه‌مهێنانییه به‌لكو دفروتنێدایه (تسویق).
قه‌یرانه‌كه ناڤێ وێ فروتنه
سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ كو رێڤه‌به‌رێ ڤه‌كولینێن چاندنێ ل دهوكێ دیرسیم مه‌مێ ئیبراهیم یێ رێككه‌فتییه دگه‌ل سلێمانى لسه‌ر ئاریشا سه‌ره‌كى ئه‌وه‌ژى فروتنه(تسویق ) لێ ئه‌و ئه‌گه‌ره‌كێ دیتر زێده‌دكه‌ت ئه‌وژى جورێ سێڤا ل ده‌ڤه‌رێ پێدڤى ب باشكرنییه(تحسین) دشێوه وقه‌بارێ سێڤا داكو ده‌لیڤه‌كا باشتر هه‌بیت وبشێت هه‌ڤركییا به‌رهه‌مێ بیانى بكه‌ت .ئه‌م نوكه ل ده‌ڤه‌را كفنسنێ (30 كم باكورێ روژهه‌لاتا دهوكێ) تاقیكرنا جوره‌كێ سێڤا دكه‌ین كو ل هه‌یڤا ته‌باخێ ل شینا هه‌یڤا چریا ئێكێ دهێته به‌رهه‌م كو یێ به‌رنیاسه ب جور وشێوێ خو یێ باش. بزاڤه‌كا باش یاهه‌ى بو پێشڤه‌برنا جورێ سێڤێن هه‌ین ،لێ ب شێوه‌یه‌كێ گشتى كه‌س ب گرنگى دیڤچوونا لێكولین و ئاموژگاریێن كونگرێن مه ناكه‌ت.
د. سه‌رفه‌راز فه‌تاح عه‌لى بامه‌رنى یا تایبه‌تمه‌ند ب خودانكرن وكوگه‌هكرنا فێقى ل زانكویا دهوك وه‌سا دبینیت كو ده‌زگه‌هێن میرى نه‌شیاینه چ چاره‌سه‌ریێن باش پێشكێشى چاندنێ ل كوردستانێ بكه‌ن بتایبه‌ت چاره‌سه‌ركرنا زیانێن دارێن سێڤا. د.سه‌رفه‌راز دبێژیت ئه‌و نه یا گه‌شبینه به‌رامبه‌رى ئایندێ چاندنا سێڤا ل دهوكێ ،چونكى هه‌تا نوكه بشێوه‌یه‌كێ رشد به‌ریخونه‌داینه ده‌مارێ سه‌ره‌كیێ چاندنێ كو فروتنه.ورێڤه‌به‌ریێن نه‌خشه‌دانانێ نه‌خشێن خو دویر ژ ده‌زگه‌هێن لێكولینا وزانكویا د دانن .
رێڤه‌بریێن چاندنێ بشێوه‌یه‌كێ شاش به‌رێ خو دده‌ته قه‌یرانا بێ بازاریا سێڤا ،ئه‌ڤ قه‌یرانه نه یاگرێدایه ب به‌رفره‌هكرنا به‌رهه‌مهێنانێ ،چونكى مه هزاره‌ها ته‌نێن سێڤا یێن هه‌ین دناڤ زه‌ڤیا درزن ، د.سه‌رفه‌راز پرسیارا وێ چه‌ندێ دكه‌ت ودبێژیت: ئه‌رێ یا پێدڤى لسه‌ر مه ئه‌م رێكێن باش ببینین بو فروتنا به‌رهه‌مى یان ڤه‌كرنا خولێن چاندنى یێن لاواز بو كورێن جووتیارا،ئه‌وژى دهێنێ نه بو مه‌ره‌ما فیربونێ به‌لكو دا هنده‌ك ئامیرێن چاندنێ یێن بێ به‌رامبه‌رلدوماهیا هه‌ر خوله‌كێ بده‌ستخوڤه‌بینن ،بو نموونه وه‌رگرتنا مشاره‌كێ كه‌هره‌بێ یان كومه‌كا مه‌قه‌سا.
بێى هه‌بوونا كوگه‌هێن ته‌زاندنێ یێن تایبه‌ت بو كوگه‌هكرنێ ،دێ بیته ئه‌گه‌رێ زیان وخساره‌تیا جووتیارى ل هه‌ر وه‌رزه‌كیدا.. د.سه‌رفه‌راز دیاردكه‌ت كو هه‌بوونا شه‌ش كوگه‌هێن ته‌زاندنێ كو ل ڤان دوماهیا ل ده‌ڤه‌رێن به‌روارى بالا ومانكێشێ وبامه‌رنێ وزاخو تێرا پێدڤیاتیا ده‌ڤه‌رێ ناكه‌ت ،ئه‌گه‌ر خو ب شێوه‌یه‌كێ باش ژى كاربكه‌ن ،لێ قه‌باره وژمارا وان تێرا پاراستنا هه‌مى به‌رهه‌مى ناكه‌ت .
نه‌خشێن پێدڤى ب ده‌مى :
ریڤه‌به‌رێ نه‌خشه‌دانانێ ل پارێزگه‌ها دهوكێ مسعود عبدالعزیز دیاردكه‌ت كو ئه‌و نه‌خشێن رێڤه‌به‌ریا ناڤبرى داناین پێدڤى ب ماوه‌یه‌كێ درێژ هه‌یه بو بده‌ستڤه‌ئینانا به‌رهه‌مه‌كێ باش ،كو نابیت ئه‌م چاره‌سه‌ریا بارێ چاندنێ لده‌ڤه‌رێ بكه‌ین ب هنده‌ك نه‌خشێن لابه‌لا كو دساله‌كێدا یان دووسالان بهێنه پراكتیكرن .عبد العزیز دبینیت زیانێن رژێما به‌رێ ل سه‌ر ئاخا وه‌لاتى هێشتا پرى كێماسینه كو تاكو نوكه ژێرخانا چاندنا مودرێن ل ده‌ڤه‌رێ تمام نه‌بوویه .وپروژێن خزمه‌تا جوتیاران گه‌له‌ك ئاریشان دبینن وگه‌له‌ك ژ وان ئاریشان بو جوتیارى بخو دزڤرن .
عبد العزیز دیاردكه‌ت كو رێڤه‌به‌ریا چاندنێ ل دهوكێ نێزیكى 18 ملیار دینارێن عیراقى(15ملیون دولار) مه‌زاختینه دخزمه‌تا چوتیاراندان ، ونه‌خشێن به‌لاڤكرنا قه‌رزا وهاریكاریا پروژان ب رێژا 60% بجهـ ئینانینه، به‌لێ ئه‌وا رویداى ئه‌و بوو كومه‌كا جوتیاران ئامیرێن ئاڤدانێ ئه‌ڤێن ب بهایه‌كێ كێم لسه‌ر وان به‌لاڤبووین فروتن وگه‌له‌ك ژ وانان ته‌ره‌كته‌رێن خو ئه‌وێن ب بهایه‌كێ ئه‌رزان و بقست فروتن ، عبد العزیز فێرا دچیت ودبێژیت “هه‌مى خه‌لك به‌رپرسایه‌تیى دئێخنه ستوهى رێڤه‌به‌ریا چاندنێ وخو تێناگه‌هینن كو ده‌زگه‌هێن دیتر ژى روله‌كێ هه‌ى دڤێ چه‌ندیدا ،هنده‌ك پروژێن هه‌ڤپشكێن هه‌ین دناڤبه‌را وه‌زاره‌تا پیشه‌سازى و بازرگانى كو هه‌تا نوكه نه‌هاتینه بجهـ ئینان بو نموونه دروستكرنا كارگه‌هێن داگرتنێ(تعلیب)نێزیكى بیستانا، پلانێن فروتنێ (تسویق) هیشتا پلانێن ده‌سپێكینه ووه‌زاره‌تا بازركانى هاریكاریا مه ناكه‌ت د چاره‌سه‌ركرنا ڤێ ئاریشێ . عبد العزیز ره‌خنێ ل وان ئاسته‌نگان دگریت ئه‌وێن دبنه رێگر بو په‌یدابوونا وه‌به‌رهێنانا بیانى بو كه‌رتێ چاندنێ ل ده‌ڤه‌رێ بیێ هه‌بوونا وه‌به‌رهێنه‌رێن باش بو دروستكرنا پروژێن داگرتنێ یان كوگه‌هكرنێ وته‌زاندنێ یان دامه‌زراندنا كومپانیێن فروتنێ ؛دێ هه‌ر ئاریشا مه وه‌كو خو مینیت .وعبد العزیز دیاردكه‌ت كو پێرابونێن تایبه‌ت دپروسیسا وه‌به‌رهێنانێ دبنه ئه‌گه‌رێ سه‌رنه‌كه‌فتنا پروژێن وه‌به‌رهێنانێ دبوارێ چاندنێ .
وه‌به‌رهێنان ویاسایێن وه‌به‌رهێنانێ :
فه‌لاح حاجى كو به‌رپرسه‌كه د چڤاتا وه‌به‌رهێنانێ لدهوكێ دبێژیت : نه‌بوونا پروژێن وه‌به‌رهێنانێ یێن راسته‌قینه دپارێزگه‌هێدا دزڤریته‌ڤه بو وان یاسایێن چاندنێ یێن ئالوز وئاریشێن گرێداى ب هه‌ڤركیێن گرێداى ب ملكییه‌تا ئه‌ردێن چاندنێ ،زێده‌بارى دویركه‌فتنا وه‌به‌رهێنه‌را ژ وه‌به‌رهێنانێ دكه‌رتێ چاندنێ ژبه‌ركو وه‌به‌رهێنان دڤى كه‌رتیدا پێدڤى دمه‌كێ درێژ یێ هه‌ى بو بده‌ستڤه‌ئینانا فایده‌ى .به‌روڤاژى بوارێن دیتر كو فایدێ وان زوى دیاردبیت .
یاسایا وه‌به‌رهێنانێ یا ژماره 4 بو سالا 2006 ئه‌وا ژلایێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ باوه‌رى پێى هاتیه دان ،چ جیاوازیان دسه‌ره‌ده‌ریێ نائێخیته دناڤبه‌را وه‌به‌رهێنه‌رێ ناڤخویى ووه‌به‌رهێنه‌رێ بیانى ،وژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ حاجى دیاردكه‌ت كو ئه‌ڤ چه‌نده نه بوویه پالده‌ر بو وه‌به‌رهێنه‌رێن عه‌ره‌ب وبیانى بو وه‌به‌رهێنانێ دڤى بواریدا .
پروژێن وه‌به‌رهێنانێ دبوارێ زه‌ڤیێن سێڤا توشى چه‌ندین ئاربشێن دیتر دبیت هه‌روه‌كو بو ڤێ چه‌ندێ وه‌به‌رهێنه‌ر قاسم سه‌لمان دیاردكه‌ت كو بچویكییاروبه‌رێ زه‌ڤییا ودابه‌شبوونا وان ببورینا ده‌مى بو روبه‌رێن بچویكتر ژبه‌ر نه‌ریتێن كومه‌لایه‌تى كو لسه‌ر چوتیارێ كورد فه‌رز دكه‌ت ده‌ست ژ ئه‌ردێ خو نه به‌رده‌ت .هه‌روه‌سا ناڤبرى دیاردكه‌ت كو :هه‌ر پروژه‌كێ وه‌به‌رهێنانێ پێدڤى ب روبه‌رێن مه‌زن هه‌یه بو بده‌ستڤه‌ئینانا هه‌مان به‌رهه‌م بكێمترین مه‌زاختن ،به‌لێ دابه‌شكرنا زه‌ڤیێ بو روبه‌رێن بچویكتر ده‌ست تێ ناهێته وه‌ردان چونكى ئه‌ڤ چه‌نده پتر گرێداى ب نه‌ریتێن كومه‌لایه‌تى ژ گرێدانا وى ب نه‌خشێن چاندنێ .
كارێن میرى ل شینا كارێ چاندنێ :
ئه‌ندازیارێ گه‌نج به‌سام مزورى كو دگه‌ل مه دناڤ چه‌مێن خێزانا خو ل گوندێ كزو (30كم باكورێ دهوكێ ) برێڤه‌دچوو وه‌سا هزر دكه‌ت كو دابه‌شكرنا ئه‌ردى دناڤبه‌را كورا وپاشى نه‌ڤییا دێ بیته ئه‌گه‌رێ هندێ كو هه‌ر كوره‌ك داره‌كا سێڤێ بتنێ بگه‌هیتێ ،ئه‌ندازیارێ ناڤبرى وه‌سا ڤێ چه‌ندێ شروڤه‌دكه‌ت ودبێژیت : باپیرێ من ئه‌رده‌كێ به‌رفره‌ه هه‌بوو پشتى مرنا وى كورێن وى ئه‌و ئه‌رد دناڤخودا دابه‌شكرینه و400 دارێن سێڤا گه‌هشتنه بابێ من وه‌سا دیاره دێ باهرا من ژى دێ بیته 80 دار ودبیت هه‌ركوره‌كێ من دپاشه‌روژێدا 20 داران وه‌رگریت وهه‌تا دگه‌هیته نه‌ڤیێن من كو دبیت هه‌ر ئێك ژوانان دوو یان سێ دار بگه‌هنێ .
ئه‌ندازیار به‌سام چ جارا هزر ناكه‌ت باهرا خو ژ دارێن سێڤا بفروشیت، به‌لێ دگه‌ل هندێرا ئه‌و نه‌شێت ده‌ست ژ كارێ خو به‌ردت ل چاپخانا زانكویێ داكو خو ته‌رخانكه‌ت بو چاڤدیریا ئه‌ردى، چونكى چ پێڤه ناهێت .
ماموستایا زانكویێ ل كولیژا كارگێرى وئابورى ل زانكویا دهوك سعاد عبدالقادر ڤێ خالێ ب خاله‌كا سه‌ره‌كى ددانیت بو ئاریشا سێڤا، ناڤبرى وه‌سا دیاردكه‌ت كو سیاسه‌تا حكومه‌تێ به‌رامبه‌رى به‌ند كرنا رێژه‌یا دامه‌زراندنا حكومى، داكو ژ ئاریشێن بیێ كاریێ رزكاربیت، زیان گه‌هاندنه كه‌رتێ چاندنێ ،ناڤبرى وه‌سا شروڤه‌دكه‌ت كو هه‌ر كه‌سه‌ك دهه‌ر كاره‌كیدا هزرا داهاتى ومه‌زاختنێ (العائد والكلفه)دكه‌ت وچونكه كار دبوارێن حكومى بو وى داهاتییه‌كێ باش په‌یدا دكه‌ت بیێ كو چ مه‌زاختنا بكه‌ت ،له‌ورا ئه‌و نه‌چاره خو ژ كارێن چاندنى دویر كه‌ت .
دناڤبه‌را شه‌رێن رژێما عێراقى و ونه‌خشێن چاندنێ یێن لاواز … دوو جاران زیان ب سێڤا دكه‌ڤیت :
د. گه سه‌روكێ پشكا بیستانكاریێ ل كولیژا چاندنێ ل زانكویا دهوكێ وه‌سا دبینیت كو ئه‌و زیانا دگه‌هیته ملیون ونیڤ دارێن سێڤا نابیت ئه‌م بساناهى سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بكه‌ین ،ئه‌م دترسین جاره‌كا دیتر ئه‌و كریارێن به‌رێ رویبده‌ن، ده‌مێ ژبه‌ر كریارێن ته‌رحیلێ (سیاسات ترحیل) لسه‌ر ده‌ستێ رژێما به‌رێ دارێن سێڤا ژناڤ چووینه ،به‌لێ ڤێ جارێ ئه‌ڤ ژناڤبرنه ژئه‌نجامێ فروتنێ (تسویق) یه ونه ژبه‌ر شه‌رایه .
د. گه بو مه ڤه‌دگێریت كو ل ساڵا 1975 رژێما به‌رێ كریاره‌كا راكرنێ (ترحیل) په‌یره‌وكریه وئه‌ڤ كریاره دژى كوردان تاكو سه‌رهلدانا بوهارا سالا 1991 به‌رده‌وامبوویه وبدرێژیا 16 سالان زه‌ڤیێن سێڤا دگه‌ل دارستانێن ل ده‌ڤه‌رێن سنورى ل به‌روارى بالا وهنده‌ك جهێن دیترێن سنورى به‌رده‌وام دهاتنه سوتن وئه‌ڤ جهه ژجهێن عه‌سكرى بوون وژجهێن قه‌ده‌غه‌كریبوون. به‌رده‌وام ئه‌ڤ جهه دهاتنه سوتن داكو پێشمه‌رگه خو دناڤدا نه ڤه‌شێرن. ئه‌ڤ جورێ كریارا ل ده‌ڤه‌رێ وه‌كو د.گه دیاردكه‌ت ببوونه ئه‌گه‌رێ زیان گه‌هاندنێ و ژده‌ستدانا روبه‌رێن مه‌زنێن چاندنێ ونه‌مانا دارستانێن مه‌زن ل ده‌ڤه‌رێ . زوربه‌یا دارێن ل وان ده‌ڤه‌ران پشتى سالا 1991 یێن هاتینه چاندن وته‌مه‌نێ وان داران ده‌ربازى 20 سالان نابیت ،دگه‌ل هندێ ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره نوكه ژى توشى كریارێن ژناڤبرنێ دبیت ژبه‌ر پاشكه‌فتنا كریارێن چاندنا سێڤا.زێده‌بارى مه‌ترسیێن هشكاتیێ بونموونه‌گه‌له‌ك ژ زه‌ڤیێن ده‌ڤه‌رێن باتیفا وهنده‌ك ده‌ڤه‌رێن دیتر توشى هشكاتیى بوون وئه‌ڤ هه‌ردوو وه‌رزێن چوویى ژوه‌رزێن دژواربوون لسه‌ر دارێن سێڤا .
زێده‌بارى وێ چه‌ندێ د.گه ئاماژه‌دكه‌ته كێمبوونا پروژێن ئاڤدانێ ل ده‌ڤه‌رێ كو ئه‌وژى ئه‌گه‌ره‌كێ دیتره بو په‌یدابوونا ئاریشا دچاندنا سێڤا وئه‌گه‌ر حكومه‌ت چاره‌سه‌ریا ڤێ چه‌ندێ نه‌كه‌ت دێ ژماره‌كا زورا دارێن سێڤا ژناڤچن .
دڤى بواریدا رێڤه‌به‌به‌رێ ژینگه‌ها دهوكێ دلشاد عبد الرحمن مه‌ترسیا خو ژگوهورینا دارێن ژى درێژ وه‌كو سێڤا ب دارێن ژى كورت وه‌كو خوخا وبه‌رهه‌مێن وه‌رزانه(محاصیل موسیمیه ) دیاردكه‌ت .وئه‌ڤه ژى دێ بیته ئه‌گه‌رێ ژ ده‌ستدانا داپوشه‌رێ رووه‌كى (الغگا‌و النباتى)ئه‌وێ پاراستنا گونجانا ژینگه‌هێ لده‌ڤه‌رێ دكه‌ت .،وئه‌ڤه‌ژى هوشداریه‌كه بو دیاركرنا زیانێن رویده‌ن دگه‌ل به‌رده‌وامبوونا وه‌رزێن هشكاتیێ (هشكه سالى) بو پتر ژسێ سالان.
به‌لێ حه‌جى سالار بیدوهى ل نێزیكى به‌رێ بنیاته‌كى بو ئاڤاكرنا سكره‌كێ ئاڤێ ل گوندێ بیدوهێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا راوه‌ستیابوو،سالار دیاردكه‌ت كو زوربه‌یا پروژێن ئاڤدانێ ل ده‌ڤه‌رێ ئه‌ڤێن مه‌ره‌م ژ دانانا وان چاره‌سه‌ركرنا هشكاتیێ ،چ نه‌خشێن باش بو نه‌هاتینه دانان وب شێوه‌یه‌كێ دروست نه هاتینه ئه‌نجامدام ،یان ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن نه پێدڤى هاتینه دانان ،یان ژى ئاڤاكرنا پروژه‌ى گیرو دبیت ل ده‌ڤه‌رێن پێدڤى ، زێده‌بارى ڤێ چه‌ندێ سالار دیاردكه‌ت كو ده‌مێ بو مه هاتیه گوتن كو ئه‌ڤ سكره دێ هشكاتیێ ل ده‌ڤه‌رێ ژناڤبه‌ت یێ ماى ته‌نها چه‌ند نڤیسینه‌كن دسه‌ر به‌رێ بنیاتى هاتینه نڤێسین .
ئه‌و سكرێ كو ل شوباتا سالا 2010 ده‌ست بدروستكرنا وى هاتیه كرن ،كو نێزیكى 11 ملیون دولاران بودجه بو هاتیه ته‌رخانكرن ،كه‌سێ خو ل ڤى پروژه‌ى نه كریه خودان وچ به‌رپرسان سه‌را ده‌ڤه‌رێ نه كریه پشتى بدوماهى هاتنا هه‌لبژارتنا كو دانانا به‌رێ بنیاتى دگه‌ل هه‌وا هه‌لبژارتنا بوو .
كورێن حه‌جى ئه‌حمه‌دى ،هوزان وحه‌مدى ، هیشتا لسه‌ر چادا گشتى تاكو مه‌غره‌ب دراوه‌ستیایبوون ل هیڤیا بورینا ترومبێله‌كا گه‌شتیارا داكو سێڤێن خو بفروشنێ وهه‌تا هوزان شیا هنده‌ك گه‌شتیارا رازى بكه‌ت داكو دوو ته‌لیسێن سێڤا ژوان بكرن كو هه‌ر ته‌لیسه‌ك 25كغ وببهــــایێ 8 هــــــــــــــزار دینــــــــارا بتنێ (7دولارا، به‌لێ لسالا بهێت ئه‌و وێ راوه‌ستیانێ ناراوستن چونكى بابێ وان دێ خوخا لشیناسێڤا چینیت.
هوزانى ئه‌ڤ چه‌نده گوت وئه‌و یێ ئاماژه دكه‌ته سه‌دان دارێن سێڤێن رزى ل هه‌ر سێ زه‌ڤیێن بابێ خو ،ل ده‌مێ تاراتییا شه‌ڤێ زه‌ڤیێن پرى سێڤێن رزى داپوشاى.
